-
1 гына
I частица; = генә; кына II; кенә1) огранич.а) указывает на время то́лько, то́лько что, неда́внобылтыр гына — (ведь) то́лько в про́шлом году́
кичә гына — то́лько вчера́
әле гына, яңа гына — то́лько, то́лько что; то́лько-то́лько
б) указывает на место то́лько; где́-то здесь (ря́дом); недалеко́күрше гына — по сосе́дству, ря́дом
якын гына — где́-то здесь (ря́дом), вблизи́
в) указывает на причину то́лько из-за, лишь из-за, по причи́неяратканга гына — то́лько любя́
көнчелектән гына — лишь из-за ре́вности
г) в составе обстоятельства то́лько, лишь, то́лько лишьшуышып гына үтәргә мөмкин — мо́жно пробра́ться то́лько ползко́м
яшертен гына карап алу — взгляну́ть лишь укра́дкой, исподтишка́; лишь бро́сить взгляд
д) после глагола изъявительного наклонения то́лько, то́лько что; вот-во́ткызы мәктәпне тәмамлады гына — его́ (её) дочь то́лько что ко́нчила шко́лу
сез кайткансыз гына, ахры? — ка́жется, вы то́лько что возврати́лись?
е) после глагола условного наклонения е́сли, е́сли то́лько, лишь то́лько, то́лько тогда́, е́сли; то́лько в том слу́чае, е́слийөгерсәң гына (куып) җитәрсең — е́сли то́лько побежи́шь - дого́нишь
эшең бетсә, гына уйнарга чык — е́сли то́лько заверши́шь рабо́ту - выходи́ (мо́жешь вы́йти) игра́ть
2) выделительно-огранич.а) то́лько, лишь, то́лько лишь, лишь то́лькосинең өчен гына — то́лько (лишь) ра́ди тебя́
хезмәттә гына бәхетеңне табарсың — лишь то́лько в труде́ найдёшь своё сча́стье
б) выделяет количество то́лько, всего́, всего́ то́лько, всего́ лишьбер гына кеше кирәк — тре́буется то́лько оди́н челове́к
киткәненә ярты гына ел — всего́ лишь полго́да, как он уе́хал
в) то́лько, оди́н и то́лькоүзе гына — то́лько сам, то́лько он; үзең гынаме? ты (сам) оди́н?
шушы гынамы? — то́лько э́то? то́лько и всего́?
г) ра́зве то́лько, лишь то́лькоярдәмче итеп алсам гына инде — ра́зве то́лько помо́щником приму́
д) указывает на ослабление качества прил. и нареч. дово́льно; -енько, -енькийматур гына рәсем — дово́льно краси́вая (краси́венькая) карти́на (рису́нок)
әкрен гына барабыз — дви́жемся дово́льно ме́дленно (потихо́ньку)
тыныч гына утыралар — сидя́т споко́йненько
3) усилительнаяа) то́лько, сплошь, одни́; совсе́маяк асты су гына — под нога́ми сплошь вода́
актан гына киенгән — оде́та то́лько в бе́лое
б) то́лько быегылмасам гына ярар иде — то́лько бы не упа́сть
безнекеләр җиңсен гына иде — то́лько бы победи́ли на́ши
в) то́лько, то́лько попро́буй, то́лько посме́й; пусть то́лькокагылып гына кара — то́лько тронь, (то́лько) попро́буй тро́нуть
уйлап гына кара — поду́май то́лько
г) между компонентами составного глагола... гына тора... за...бәла килеп гына тора — беда́ за бедо́й
яңа бәхет явып гына тора — уда́ча за уда́чей
д) при мест. то́лькокем гына юк анда — кого́ там то́лько нет
ниләр гына алмаган — чего́ то́лько не накупи́л
нинди гына телдә сөйләшмиләр анда — на како́м то́лько языке́ не говоря́т там
4) в знач. суфф.; ласк. -енький; -енькоап-ак гына — бе́ленький
йомшак гына — мя́гонький; мя́гонько
матур гына — краси́венький, краси́венько
5) в песнях или стихах употр. для дополнения слогов и для сохранения ритма ой, айII союз; = генә; кына II; кенәтөннәр уртасында гына үкереп елый, буйга гына җиткән кыз бала (песня) — средь ноче́й да ой пла́чет заневе́стившаяся де́вушка
1) опред. то́лько, как, как то́лько, лишь сто́лько, едва́ то́лько, чуть то́лькоөйдән гына чыктык, коеп яңгыр ява башлады — то́лько вы́шли из до́му, как начался́ проливно́й дождь
яктыра гына башлый, авыл халкы инде аяк өстендә — чуть то́лько рассвета́ет, вся дере́вня уже́ на нога́х
2) против.а) с отриц. словом түгел не то́лько..., но изурлар гына түгел, балалар да — не то́лько взро́слые, но и де́ти
син гына түгел, башкалар да — не то́лько ты оди́н, но и други́е
б) в сочет. с союзами бары, тик, бары тик и то́лькобары кырый йорт тәрәзәсендә гына ут күренә — и то́лько в са́мом кра́йнем до́ме све́тится окно́
тик кичкә таба гына көн бераз сүрелә — то́лько к ве́черу жара́ немно́го спада́ет
-
2 арт
1. сущ.обычно в притяж.ф.1)арттан этү — толка́ть (подтолкну́ть) сза́ди
артыңа мендәр куй — положи́ за́ спину поду́шку
нигә артыңа яшерәсең уенчыгыңны? — почему́ пря́чешь игру́шку за́ спину?
б) за́дняя (обра́тная, ты́льная, оборо́тная) сторона́ (мебели, здания, сооружения, памятника)шкафның алдын буяган, арты буяусыз — шкаф спе́реди покра́шен, а сза́ди (с обра́тной стороны́) - нет
дәфтәр артындагы тапкырлау таблицалары — табли́ца умноже́ния на обра́тной (оборо́тной) стороне́ тетра́ди
машинаның артына беркетелгән номерлар — номера́, прикреплённые сза́ди маши́ны
в) зад, за́дняя часть (телеги, трактора, вагона, автомобиля, поезда); задо́карбаның артына ябышып — ухвати́вшись за задо́к (зад) теле́ги
2) спи́нка ( стула)пинҗәкне урындык артына элү — пове́сить пиджа́к на спи́нку сту́ла
кресло артына таяну — облокоти́ться о спи́нку кре́сла
3) за́дник, задо́к разг. ( у сапог)арты тапталып беткән тапочка — та́почка со сто́птанным за́дником
4) назаты́льник ( шапки)5) разг. корма́ (у парохода, корабля)6) разг. коне́ц, после́дствие; имеет тж. индив. переводыарты ничек булыр соң бу эшнең? — а како́в же бу́дет коне́ц (после́дствие) э́той зате́и?
арты хәерле (яхшы) булсын — чтоб ко́нчилось (заверши́лось) благополу́чно (хорошо́); пусть ко́нчится добро́м
7)а) в составн.; геогр. названиях за-елга арты — заре́чье
Казан арты — Заказа́нье
Кавказ арты республикалары — закавка́зские респу́блики
бәйрәм арты көннәре — послепра́здничные дни
сугыш арты еллары — послевое́нные го́ды
8) в знач. послелога артыутырыш арты утырыш — заседа́ние за заседа́нием
көн арты көн үтә — прохо́дит день за днём
рәхмәт арты рәхмәт алу — получа́ть благода́рность за благода́рностью
б) разг. за (кем, чем, после кого, чего) (стоять в списке, занимать очередь)синең арты булырмын — я за тобо́й (по́сле тебя́) бу́ду
9) в знач. нареч. артында перен. за спино́й, за глаза́, загла́зноартымда сөйләгән сүзгә игътибар итмәскә тырышам мин — на то, что говоря́т за мое́й спино́й, стара́юсь не обраща́ть внима́ния
артында патшаны да сүгәләр — (посл.) за спино́й (за глаза́) и царя́ руга́ют
10) в знач. послелога артына за (что-л., кого-л.) (спрятаться, положить что-л.); за (кем-л., чем-л.); по, за (что-л.) прост.вокзал артына чыгу — вы́йти за вокза́л
велосипедны койма артына сөяү — прислони́ть велосипе́д за забо́ром
куаклар артына яшеренү — спря́таться за кусты́
11) в знач. послелога артындаклуб артында - бакча — за клу́бом - сад
бу күренеш артында нәрсә ята? — что кро́ется за э́тим явле́нием?
аның артында озын чират — за ним дли́нная о́чередь
артымда кыштырдау ишетелеп китте — за спино́й у меня́ послы́шался шо́рох; позади́ (меня́) послы́шался шо́рох
депутат артында халык тора — за депута́том стои́т наро́д; за спино́й депута́та стои́т наро́д
12) в знач. послелога арттан, артыннансезнең арттан барабыз — идём за ва́ми; идём сле́дом (за ва́ми)
йөгер артларыннан — беги́ вслед; беги́ за ни́ми вдого́нку
үлгән артыннан үлеп булмый — (посл.) вслед за поко́йным не умира́ют (т. е. не следует отчаиваться)
безнең арттан алырсыз — полу́чите по́сле нас (за на́ми)
синең чират минем арттан (артымнан) булыр — твоя́ о́чередь бу́дет за мной (по́сле меня́; позади́ меня́)
в) вслед, в спи́ну, вдого́нкуберәүнең артыннан кычкырып калу — кри́кнуть кому́-то вдого́нку
г) из-за спины́ (кого, чьей) (выглядывать, смотреть, появляться)ашаган артыннан ук — сра́зу по́сле еды́
чәчү артыннан бүтән эшләр башлана — вслед за се́вом начина́ются други́е рабо́ты
е) за (кем, чем); позади́ (сза́ди) (кого, чего), позади́ (себя́), за собо́й (по, за чем) прост.машина артыннан төтен боҗралары калдырып чаба — маши́на мчи́тся, оставля́я позади́ (себя́) ко́льца ды́ма
бия артыннан колыны бара — за кобы́лой идёт её жеребёнок; позади́ (сза́ди) кобы́лы идёт её жеребёнок
юл бара биек таулар артыннан — доро́га идёт за высо́кими гора́ми
ж) за (чем, кем)дан артыннан куу — гна́ться за сла́вой
олау артыннан олау үтеп тора — прохо́дит подво́да за подво́дой
балык артыннан балыкны алып кына тора — так и выта́скивает ры́бу за ры́бой
з) из-за (кого, чего)урман артыннан трактор дөбердәве ишетелде — из-за ле́са донёсся гро́хот тра́ктора
•- артына борылып карау
- артка әйләнеп карау
- артына әйләнеп карау
- артка карап
- артка карап кына
- артка карый-карый
- артка карый-карый гына
- артка карау
- артына карау
- артка тибү
- артка утыру
- арт белән утыру
- артта эшләнгән
- артта әйтелгән
- артта ясалган
- артта тартылган
- артта булган
- арттан барып
- арттан җитеп булмау
- артыннан җитеп булмау
- арттан җитә алмау
- артыннан җитә алмау
- арттан җитү
- арттан ияреп
- арттан иярү
- арттан иярүче
- арттан йөрү
- арттан йөрүче
- арттан карап калу
- арттан килеп
- артын сикертү••арт белән тыңлау — прост. слу́шать за́дом
арт кыздыру — прост. (букв. греть зад) загора́ть (на со́лнце)
арт кысу — прост. прикуси́ть (закуси́ть) язы́к
арт тазарту (чистарту) — см. арт сөртү 1)
арт тайдыру — прост. уви́ливать/увильну́ть (от выполнения поручения, от участия в общем мероприятии)
арт төртергә (дә) вакыт юк — прост. присе́сть (да́же) не́когда
арт чиста (таза, коры) булу — прост. быть чи́стым (чи́стеньким)
арт юеш (чыланган) булу — прост. быть не без греха́; ры́льце в пуху́ ( у кого)
артка әйләнеп (борылып) карарга (да) өлгермәү — не успе́ть огляну́ться
артка да элмәү; колакка да элмәү — прост. и у́хом не ведёт (поведёт); и в ус не ду́ет
артка кул җитмәү — ру́ки не дохо́дят, что́бы сде́лать за собо́й (по́сле себя́) ( что)
артка кыл (да) сыймый (сыярлык түгел) — прост. не́когда (да́же, и) поверну́ться
артка су керү — см. аска су керү
артка тибеп — прост. взаше́й, в ше́ю, в три ше́и, с тре́ском прост. (выставить дебошира, прогнать лентяя с работы)
артка ут кабу — усил.; см. аска су керү
артка ут капкан кебек — прост. как угоре́лый (суетиться, бежать, спешить)
артка ут ягу — прост. жа́рить, пожа́рить, зажа́ривать, поджа́ривать прост.; сде́лать так, что́бы земля́ горе́ла под нога́ми ( у кого)
арттан караганда беренче — пе́рвый сза́ди, после́дний
арттан төтен чыгу — прост. (аж) дым идёт
арттан төшү — см. артка төшү 1)-4)
арттан чыгару — прост. сочиня́ть/сочини́ть; выду́мывать/вы́думать
арттан чыгу — см. артка төшү 3)
- арт белән борылуартыннан төшү — гна́ться ( за кем), пресле́довать
- арт белән киртә җимерү
- арт бирү
- арт борыр урын юк
- арт борыр урын да юк
- арт сөртү
- артка төшү
- артка үтү
- артына төшү
- артыннан йөрү 2. прил.1) за́дний (шина, колесо автомобиля)арт тәгәрмәч — за́днее колесо́
арт кесә — за́дний карма́шек (карма́н)
автобусның арт ишеге — за́дние две́ри авто́буса
2) за́дний (огород, сад, плетень)арт капка — за́дние воро́та
3) разг. за́дний, обра́тный, ты́льный, оборо́тныйбинаның арт ягы — за́дняя сторона́ зда́ния
витринаның арт ягы — обра́тная сторона́ витри́ны
•- арт ишек- арт ишектән
- арт сан
- арт саңаклылар
- арт юл куышлыгы
- арт як••арт аяк белән йөрү — ходи́ть (стоя́ть) на за́дних ла́пках
арт санны онытып — прост. неприли́чно забы́вшись ( спать)
арт ягы йомшак (сыек) — ненадёжный, сла́бый
арт ягы нык (таза) — прост. кре́пкий, спра́вный ( хозяин); чу́вствует себя́ кре́пким (уве́ренным); сиди́т кре́пко; кре́пкий (спра́вный) мужи́к (хозя́ин)
арт якка су керү — см. аска су керү
арт якка тибү — см. артка тибү
арт якка үтү — см. артка үтү
-
3 басым
I сущ.1)а) по́ступь; шагйомшак басым белән йөрү — ходи́ть мя́гкой по́ступью (мя́гкими шага́ми)
б) прито́пбиючеләрнең аяк басымнарыннан идәннәр селкенә — от прито́пов пля́шущих пол трясётся
2)а) отпеча́ток, следбармак басымы — (глубо́кий) отпеча́ток па́льца
б) спец. о́ттискрәсем басымы — о́ттиск рису́нка
3)а) давле́ние, напо́ратмосфера басымы — атмосфе́рное давле́ние
су басымы — давле́ние воды́
арттан басым — напо́р сза́ди
басым астында — под давле́нием
б) на́тиск, напо́рдошман безнең басымга түзә алмады — враг не вы́терпел на́шего на́тиска
в) перен. давле́ние, нажи́м ( на кого); наси́лие, заси́лиеполитик басым — полити́ческое давле́ние
экономик басым — экономи́ческое давле́ние
4) лингв. ударе́ниелогик басым — логи́ческое ударе́ние
ритмик басым — ритми́ческое ударе́ние
сүз басымы — слове́сное ударе́ние
5) ист.; см. җәембер басым арыш — раскла́дка (снопо́в) ржи, рассчи́танная для обмола́чивания в оди́н приём
басым бастыру — обмолоти́ть разло́женные хлеба́
•II сущ.пла́нки клавиату́ры гармо́ни и т. п.III прил.; диал.гармунымның басымы алтын — пла́нки мое́й гармо́ни золоты́е
скро́мный, ти́хий; споко́йный; кро́ткийүзе басым гына кеше — сам ( по себе) он дово́льно скро́мный челове́к
-
4 як
I сущ.1)а) сторона́, направле́ниекыр ягыннан — со стороны́ по́ля
төрле якка йөгерешү — разбежа́ться в ра́зных направле́ниях
һәр якка — по всем направле́ниям, во все сто́роны
б) сторона́, простра́нство, ме́сто ( вправо или влево от середины), направле́ние (вправо или влево от кого-чего-л.)урамның уң ягы — пра́вая сторона́ у́лицы
елганың ар ягы — друга́я сторона́ реки́
в) сторона́, боккүкрәкнең сул ягы — ле́вая сторона́ груди́
уң якта гына йоклау — спать то́лько на пра́вом боку́
күләгә якка чыгу — вы́йти на теневу́ю сто́рону
г) с определ. сторона́, бокова́я часть, бок (кого-чего-л.)тукыманың уң ягы — лицева́я сторона́ мате́рии
кыя ягы белән тау диңгезгә терәлгән — гора́ упира́лась скали́стой стороно́й в мо́ре
2) сторона́, полови́нахатын-кыз ягы — же́нская полови́на
өйнең алгы ягында үзебез яшибез — в пере́дней полови́не до́ма са́ми живём
3) сторона́, край, ме́стность, ме́сто ( чаще места́); страна́, земля́туган як — родна́я сторона́; родны́е места́
җылы яклар — тёплые стра́ны (края́)
4) мат. сторона́, грань (многоугольника, треугольника, трапеции и т. п.)5)а) сторона́, ла́герь, стан книжн.күпчелек ягында булу — быть на стороне́ большинства́
дошман яклар — вражду́ющие сто́роны
ике дошман як — два вражду́ющих ла́геря
б) разг. сторона́ (степень родства, о родственных отношениях)әти ягыннан туганнар күп — со стороны́ отца́ ро́дственников мно́го
6)а) сторона́, аспе́кт, составна́я часть, элеме́нт(чего-л.)шагыйрь иҗатының бер ягы белән генә кызыксыну — интересова́ться то́лько одно́й стороно́й тво́рчества поэ́та
юридик яктан сез хаклы — с юриди́ческой стороны́ вы пра́вы
б) сторона́, отде́льная черта́, сво́йство, осо́бенностьпроектның техник ягы — техни́ческая сторона́ прое́кта
докладның йомшак яклары — сла́бые сто́роны докла́да
7) разг.; в знач. предик. сл. ягында за; сторо́нник ( чего)ул килешү ягында — он за примире́ние
II сущ.; зоол.җыелыш тәкъдимне раслау ягында — собра́ние за одобре́ние предложе́ния
як (крупное рогатое животное, обитающее в горных областях Центральной Азии)
См. также в других словарях:
гына — КЫНА – кис. 1. Ике яки берничә предмет, эш яки хәлнең берсе генә булу булмауны аңлата: бары, тик, фәкать 2. Бөтенләй, гел, тулысынча аяк асты су гына. Байтак, шактый ярыйсы гына зур. Интенсив, еш бирә генә бит. анда кемнәр генә юк нигә генә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
акрын — ӘКРЕН – рәв. 1. Хәрәкәт тизлеге гадәтидәнтүбән булу тур. Көчсез (хәрәкәт, тәэсир тур.) а. гына җил исә 2. Ашыкмыйча, кабаланмыйча. с. Ашыкмый, кабаланмый торган, салмак, авыр хәрәкәтле а. кеше. Җайлап, ипләп 3. Тавыш чыгармыйча а. басып 4.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
велюр — Куе, йомшак, бик кыска төкләре аз гына беленерлек итеп эшкәртелгән постау яки югары сорт юка һәм тыгыз фетр … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
җек — I. и. 1. Такта һ. б. ш. әйберләрдә ярык калдырмыйча бер беренә тоташып, кереп тормыш өчен махсус ясалган уенты, ырмау рам җегенә кысылып торган пыяла кисәкләрен кырып төшерде 2. Берничә кисәкне ялгап эшләнгән әйберләрдә тоташкан урын һәм шул… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
сүрән — (СҮРӘНЛЕК) (СҮРӘНЛӘНҮ, СҮРӘНӘЮ) – 1. Кызу түгел, эсселеге ким (мич, кояш, көн һ. б. ш. тур.) 2. Көчле түгел, тонык, йомшак (яктылык һ. б. ш. тур.) 3. Бераз гына чи калган, уңмаган (ипи, мич ашлары тур.) 4. күч. Әкрен, сүлпән, пассив, эленке… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
талгын — (ТАЛГЫНЛАНУ) (ТАЛГЫНЛЫК) – 1. Салмак, дулкын сыман булып; йомшак кына, җай гына 2. Ашыкмыйча, акрын; җайлап. с. Ашыкмыйча, акрын ага (бара) торган 3. Арыган, талган чактагы шикелле; авыр, салмак хәрәкәт белән. диал. Арыган, талчыккан талгын чырай … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тәп-тәп — Җиргә капылт кына, кызу гына йомшак басканда чыккан тавышны белдерә. рәв. Шундый тавыш чыгарып … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
юкка — рәв. 1. Нигезсез, сәбәпсез. ритор. Кире кагу яки юклык формалары белән берлектә, нәр. б. раслау, ышандыру өчен кулл. юкка гына борчылмый иде 2. Мәгънәсезгә, бушка, кирәксезгә, нәтиҗәсезгә юкка мине анда җибәрдең 3. Билгеле бер нәрсә, вакыйга һ. б … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге